Bệnh nhân béo phì là gì? Các nghiên cứu khoa học liên quan

Định nghĩa bệnh nhân béo phì

Bệnh nhân béo phì là người có lượng mỡ tích tụ vượt ngưỡng bình thường, gây ảnh hưởng tiêu cực đến sức khỏe và chức năng sinh lý. Định nghĩa này không chỉ mang tính hình thức mà còn phản ánh bản chất bệnh lý, với những hậu quả nội tạng nghiêm trọng nếu không được can thiệp y tế đúng cách.

Chẩn đoán béo phì thường dựa trên chỉ số khối cơ thể (BMI), được tính theo công thức: $BMI = \frac{cân\_nặng\,(kg)}{chiều\_cao^2\,(m^2)}$. Theo CDC và Tổ chức Y tế Thế giới (WHO), người lớn có $BMI \geq 30$ được xếp vào nhóm béo phì. Mặc dù BMI là chỉ số đơn giản, dễ áp dụng đại trà, nhưng nó không phân biệt được khối lượng mỡ với khối lượng cơ nạc hoặc sự phân bố mỡ trong cơ thể.

Để có đánh giá toàn diện hơn, một số chỉ số khác cũng được sử dụng trong thực hành lâm sàng như:

• Vòng eo: chỉ số mỡ bụng nội tạng, liên quan trực tiếp đến nguy cơ tim mạch.
• Tỷ lệ vòng eo/chiều cao (WHtR): thường dùng ngưỡng 0.5 để xác định nguy cơ.
• Tỷ lệ mỡ cơ thể: xác định qua máy phân tích trở kháng sinh học (BIA) hoặc đo hấp thụ tia X năng lượng kép (DEXA).

Kết hợp các chỉ số này giúp đánh giá nguy cơ chuyển hóa và các bệnh lý nền liên quan đến béo phì chính xác hơn.

Phân loại béo phì

Dựa vào mức độ tăng của BMI, béo phì được chia thành 3 cấp độ chính. Mỗi cấp phản ánh nguy cơ sức khỏe tăng dần theo mức độ thừa mỡ và các rối loạn chuyển hóa liên quan. Cấu trúc phân loại này giúp định hướng chiến lược điều trị và phân tầng nguy cơ cho bệnh nhân.

Bảng phân loại theo WHO:

Phân loại	Chỉ số BMI (kg/m²)	Nguy cơ sức khỏe
Cân nặng bình thường	18.5 – 24.9	Thấp
Thừa cân	25.0 – 29.9	Tăng
Béo phì độ I	30.0 – 34.9	Cao
Béo phì độ II	35.0 – 39.9	Rất cao
Béo phì độ III (nặng, bệnh lý)	≥ 40.0	Nguy hiểm

Ở một số quốc gia châu Á như Nhật Bản và Hàn Quốc, ngưỡng BMI để xác định béo phì được điều chỉnh thấp hơn do khác biệt về tỷ lệ mỡ cơ thể và nguy cơ bệnh lý. Ví dụ, tại Việt Nam, ngưỡng béo phì bắt đầu từ $BMI \geq 25$ theo khuyến nghị của Bộ Y tế dựa trên nghiên cứu dịch tễ học khu vực.

Nguyên nhân chính gây béo phì

Béo phì là hậu quả của sự mất cân bằng năng lượng kéo dài: năng lượng hấp thu vào vượt quá năng lượng tiêu hao. Tuy nhiên, cơ chế gây béo phì phức tạp và đa yếu tố, không chỉ đơn thuần là "ăn nhiều và lười vận động".

Các nhóm nguyên nhân chính bao gồm:

• Hành vi: chế độ ăn nhiều calo rỗng, thực phẩm chế biến sẵn, thói quen ăn đêm, ăn uống thiếu kiểm soát.
• Hoạt động thể chất: lối sống tĩnh tại, sử dụng thiết bị điện tử kéo dài, thiếu ngủ và căng thẳng.
• Yếu tố sinh học: rối loạn chuyển hóa, nội tiết (cường insulin, giảm leptin), thuốc (corticoid, thuốc chống trầm cảm).
• Di truyền: có tiền sử gia đình béo phì hoặc đột biến gen liên quan đến điều hòa cân nặng.
• Môi trường xã hội: đô thị hóa nhanh, quảng cáo đồ ăn nhanh, điều kiện kinh tế hạn chế tiếp cận thực phẩm lành mạnh.

Một ví dụ rõ nét là "hiệu ứng thực phẩm giá rẻ": các sản phẩm giàu chất béo bão hòa và đường đơn thường rẻ và dễ tiếp cận hơn thực phẩm tươi sống hoặc hữu cơ. Trong khi đó, lối sống hiện đại với thời gian hạn hẹp khiến thói quen nấu ăn và vận động bị giảm sút rõ rệt.

Yếu tố di truyền và sinh học

Yếu tố di truyền đóng vai trò đáng kể trong nguy cơ phát triển béo phì. Các nghiên cứu sinh đôi và đoàn hệ cho thấy tỷ lệ di truyền của béo phì dao động từ 40% đến 70%. Một số đột biến gen ảnh hưởng trực tiếp đến quá trình kiểm soát cảm giác đói, tiêu hao năng lượng và lưu trữ chất béo.

Một số gene quan trọng:

• FTO (Fat Mass and Obesity-associated gene): tăng cảm giác thèm ăn, giảm cảm giác no.
• MC4R (Melanocortin 4 receptor): điều hòa trung tâm no ở vùng dưới đồi.
• LEP và LEPR: liên quan đến hormone leptin và thụ thể leptin, ảnh hưởng tín hiệu "đủ no" từ mô mỡ.

Bất thường ở các gene này có thể dẫn đến béo phì khởi phát sớm và khó kiểm soát dù có điều chỉnh lối sống.

Ngoài gen, hệ vi sinh vật đường ruột (gut microbiome) cũng được chứng minh có ảnh hưởng đến chuyển hóa năng lượng, viêm mạn tính mức độ thấp và hấp thu chất dinh dưỡng. Một hệ vi sinh không cân bằng có thể thúc đẩy tăng cân dù không có sự thay đổi rõ rệt về chế độ ăn.

Hậu quả y học của béo phì

Béo phì không chỉ làm thay đổi ngoại hình mà còn là một yếu tố nguy cơ chính gây ra nhiều bệnh mạn tính nguy hiểm. Người béo phì có nguy cơ tử vong sớm cao hơn so với người có cân nặng bình thường, đặc biệt do các bệnh lý tim mạch, đái tháo đường type 2 và một số loại ung thư.

Các hệ thống cơ quan chịu ảnh hưởng trực tiếp bao gồm:

• Hệ tim mạch: tăng nguy cơ tăng huyết áp, xơ vữa động mạch, nhồi máu cơ tim, đột quỵ.
• Hệ nội tiết: đề kháng insulin dẫn đến đái tháo đường type 2, rối loạn lipid máu.
• Hệ hô hấp: hội chứng ngưng thở khi ngủ do tắc nghẽn (OSA), khó thở khi gắng sức.
• Gan mật: bệnh gan nhiễm mỡ không do rượu (NAFLD), có thể tiến triển đến xơ gan.
• Khớp và xương: thoái hóa khớp, đặc biệt ở khớp gối và hông, do tải trọng quá mức.

Béo phì cũng liên quan mật thiết đến nguy cơ phát triển các loại ung thư như:

• Ung thư vú sau mãn kinh
• Ung thư nội mạc tử cung
• Ung thư đại trực tràng
• Ung thư thực quản (loại tuyến)

Cơ chế được cho là do tình trạng viêm mạn tính mức độ thấp, nồng độ insulin cao kéo dài, và rối loạn hormone sinh dục.

Chẩn đoán và đánh giá

Việc chẩn đoán béo phì đòi hỏi sự kết hợp của các công cụ đo lường nhân trắc học, xét nghiệm cận lâm sàng và đánh giá tổng thể các nguy cơ đi kèm. Chẩn đoán không nên dựa duy nhất vào chỉ số BMI mà cần xem xét toàn diện hơn.

Các bước đánh giá bao gồm:

1. Đo BMI, vòng eo, tỷ lệ eo/chiều cao
2. Khám lâm sàng đánh giá rối loạn chuyển hóa và biến chứng
3. Xét nghiệm cận lâm sàng: glucose máu lúc đói, HbA1c, lipid máu, chức năng gan
4. Đánh giá chức năng hô hấp nếu nghi ngờ hội chứng ngưng thở khi ngủ

Theo NHLBI, vòng eo trên 102 cm ở nam hoặc 88 cm ở nữ được xem là yếu tố nguy cơ độc lập cho bệnh tim mạch và hội chứng chuyển hóa, kể cả khi BMI chưa đạt ngưỡng béo phì. Do đó, đánh giá này đặc biệt quan trọng trong sàng lọc lâm sàng.

Chiến lược điều trị và quản lý

Quản lý bệnh nhân béo phì đòi hỏi tiếp cận đa mô thức, kết hợp thay đổi lối sống, can thiệp y tế và hỗ trợ tâm lý. Mục tiêu điều trị không chỉ là giảm cân mà còn là cải thiện sức khỏe tổng thể, giảm nguy cơ biến chứng và nâng cao chất lượng cuộc sống.

Các phương pháp chính:

1. Thay đổi hành vi: điều chỉnh chế độ ăn hợp lý (giảm calo, tăng chất xơ, giảm đường tinh luyện), tăng hoạt động thể chất (ít nhất 150 phút/tuần).
2. Hỗ trợ tâm lý: can thiệp hành vi nhận thức (CBT), nhóm hỗ trợ giảm cân, tư vấn cá nhân.
3. Dùng thuốc: được chỉ định khi BMI ≥ 30, hoặc ≥ 27 kèm bệnh lý liên quan. Các thuốc hiệu quả hiện nay gồm:
   • Semaglutide (GLP-1 receptor agonist): giúp giảm cảm giác đói và cải thiện chuyển hóa glucose.
   • Orlistat: ức chế hấp thu chất béo tại ruột non.
4. Phẫu thuật giảm cân (bariatric): cân nhắc cho bệnh nhân có $BMI \geq 40$ hoặc $BMI \geq 35$ kèm bệnh lý nặng. Các kỹ thuật phổ biến:
   • Phẫu thuật nối tắt dạ dày (Roux-en-Y gastric bypass)
   • Cắt dạ dày hình ống (Sleeve gastrectomy)

Các nghiên cứu như STEP-1 (NEJM, 2021) cho thấy bệnh nhân dùng semaglutide 2.4 mg/tuần kết hợp điều chỉnh lối sống có thể giảm trung bình 15% trọng lượng cơ thể sau 68 tuần, cho thấy tiềm năng thay đổi lớn trong điều trị béo phì.

Béo phì trong bối cảnh xã hội và kinh tế

Béo phì không chỉ là vấn đề sức khỏe cá nhân mà còn là gánh nặng kinh tế đối với xã hội. Chi phí y tế trực tiếp cho các bệnh liên quan đến béo phì, cùng với giảm năng suất lao động, tạo ra thiệt hại hàng tỷ USD mỗi năm tại các nước phát triển và đang phát triển.

Theo báo cáo của OECD, béo phì chiếm đến 8.4% tổng chi phí y tế toàn cầu, đồng thời làm giảm kỳ vọng sống trung bình tới 3 năm. Các nhóm thu nhập thấp và dân cư đô thị hóa nhanh có tỷ lệ béo phì cao hơn do tiếp cận thực phẩm lành mạnh và cơ hội vận động bị hạn chế.

Một số yếu tố xã hội góp phần thúc đẩy dịch béo phì:

• Môi trường làm việc ít vận động, nhiều căng thẳng
• Thực phẩm chế biến sẵn giá rẻ và quảng cáo mạnh
• Thiếu không gian công cộng cho vận động
• Chênh lệch kinh tế và giáo dục

Phòng ngừa và can thiệp cộng đồng

Phòng ngừa béo phì là chiến lược lâu dài, cần sự tham gia của chính phủ, ngành y tế, hệ thống giáo dục và cộng đồng. Đầu tư vào phòng ngừa giúp giảm chi phí y tế về sau, cải thiện sức khỏe dân số và giảm tỷ lệ bệnh mạn tính không lây.

Các biện pháp hiệu quả đã được WHO và CDC khuyến nghị:

• Tích hợp giáo dục dinh dưỡng và vận động thể chất vào chương trình học đường
• Chính sách kiểm soát quảng cáo thực phẩm không lành mạnh đến trẻ em
• Áp thuế đối với đồ uống có đường (SSBs)
• Ghi nhãn calo rõ ràng trên bao bì thực phẩm
• Thiết kế đô thị hỗ trợ đi bộ, đạp xe và tập thể dục

Một ví dụ điển hình là chương trình State and Community Interventions của CDC, đã giúp giảm tỷ lệ béo phì ở trẻ em tại nhiều bang của Hoa Kỳ thông qua các chính sách trường học, cung cấp thực phẩm tươi sống, và tạo ra môi trường hỗ trợ vận động.

Tài liệu tham khảo

1. Centers for Disease Control and Prevention (CDC) – Defining Adult Overweight & Obesity
2. Mechanisms Linking Obesity to Metabolic Disease
3. National Heart, Lung, and Blood Institute – Understanding Adult BMI
4. National Cancer Institute – Obesity and Cancer
5. Novo Nordisk – Obesity Care
6. OECD – Obesity Update
7. CDC – Obesity Prevention Strategies
8. STEP 1 Clinical Trial – NEJM, 2021